मिडिया साक्षरता: पत्रकार होइन, पठक सचेत बनौँ

‘मिडिया साक्षरता’ साक्षरताको एक विस्तारित अवधारणा हो । यसअन्तर्गत मिडिया सन्देशहरू पहुँच र विश्लेषण गर्ने क्षमताका साथै सिर्जना, प्रतिबिम्बित र कारबाही गर्ने क्षमता समावेश हुन्छ । यसमा संचारकर्मी भन्दा पनि पनि पाठक तथा जनतामा सञ्चारमाध्यमाबाट प्रकाशन तथा प्रसारण भएका सम्पादकीय, लेख, आलेख, आदिले विचार निर्माणको कस्तो भूमिका खेल्छ र एउटै सन्देशबाट बिभिन्न मानिसहरुमा कस्तो बुझाईको विकास हुन्छ र उनीहरुले के धारणा निर्माण गर्छन् भन्ने कुराको बोध हुन्छ ।

आमसञ्चारप्रति साक्षर हुनु भनेको समाचारकथा पनि वस्तुनिष्ठ नहुन सक्छ भन्ने तथ्यमा जागरुक हुनु हो । त्यस्तो समाचार पनि मत वा पूर्वाग्रह राखिएको, धारणासहितको, अपुरो र सत्यबाट टाढिएको हुन सक्छन् । त्यसैले मिडिया साक्षरता मिडियाका विषयवस्तु वा सन्देशलाई बुझ्ने, विश्लेषण गर्ने क्षमता हो । मिडिया सक्षरता अभियान २० औं शताब्दीको मध्यदेखि पश्चिमा देशबाट थालनी भएको हो । मडियामा प्रकाशन तथा प्रसारण भएका सबै सन्देशहरु आम पाठक, दर्शक तथा श्रोताले सहजै पत्याइहाल्दैनन्, विश्वास गरिहाल्दैनन् । उनीहरुले ती सामाग्रमाथि आफ्नै तरिकाले अर्थ लगाउँछन, विश्लेषण गर्छन् अनि मात्र बुझ्छन् । सञ्चारमाध्यमबाट आएका सन्देशहरु ग्रहण गर्ने क्षमतामा मानिसहरुको शैक्षिक, भौगोलिक, साँस्कृतिक, राजनीतिक आदि अवस्थाले पनि प्रभाव पार्ने तथा निर्धारण गर्ने गर्छ ।

नेपालमा पत्रकारिता तथा आमसञ्चार शिक्षाको दायरा बढ्दै गएको वर्तमान सन्दर्भमा मिडिया साक्षरता भने कोशेढुंगा साबित हने गरी विकास भइसकेको छैन । मिडियाले जे जस्तो सामाग्री वा सन्देश उत्पादन गरेपनि त्यसलाई अन्धाधुन्द पालना गर्ने क्रम भन्दा पनि सोच्ने, विश्लेषण गर्ने र विमर्श गर्ने क्रम भने बढेको छ । यस अर्थमा मिडिया साक्षरता बढेको अभास हुन्छ । मिडियाको सामाजिक उत्तरदायित्व समृद्धि र विकास खातिर वस्तुगत ढंगबाट प्रस्फुटन हुन आवश्यक छ । डिजिटल इन्टरनेट माध्यमका विकास र सूचना क्रान्तिले ल्याएको परिवर्तनलाई आत्मसात् गर्नु जरुरत भैसकेको छ ।

अहिले आमसञ्चारमाध्यम जीवनको अभिन्न अंग बनिसकेको छ । त्यसैले यसले सम्प्रेषण गरेका र उत्पादन गरेका सामग्री लेखाजोखा हुनु महत्वपूर्ण हुन्छ । मिडियाले मनोरञ्जनका नाममा सस्तो मानोरञ्जन, गलत प्रचार एवं प्रोपागण्डा पनि फैलाउन सक्ने कुरालाई बिभिन्न अनुसन्धानले पुष्टि गरेको छ । मिडियालाई दुरुपयोग गर्न सक्ने तथ्यलाई मनन गरेर नैं मिडिया साक्षरताको सन्दर्भ र यसको महत्वबारे आवाज उठ्ने गरेको हो ।

मिडिया साक्षरता श्रोताको शैक्षिकस्तर र बुझाइमा पनि भर पर्छ । मिडियाप्रति बढ्दै गएको भरोसाले मिडियाले पस्कने सूचना सामग्री माथिको विश्लेषणलाई प्रभावित तुल्याउँछ । मिडियाकर्मीले सन्देश वा सूचना सामग्री बनाएर मात्र हुँदैन सम्भावित अडियन्समा पार्ने प्रभावबारे पनि त्यत्तिकै मनन गर्नु जरुरी छ । अहिले मिडियाले दिएको भन्दा पनि कुन मिडियाले र कसले दिएको भनी विश्लेषण गर्ने क्षमता शिक्षित पाठक, दर्शक र श्रोतागणबाट प्रतिकृया वा प्रतिसन्देश पस्कने क्रम बढेर गएको छ । जति मात्रमा मिडिया साक्षरता बढ्छ उति नै मात्रामा मिडिया सन्देशलाई मूल्याङ्कन गर्ने क्रम पनि बढ्छ । मिडियाको परनिर्भरता सिद्धान्तले मिडिया अडियन्समा मिडियाले जे सन्देश प्रस्तुत गर्दछ त्यसमा पूर्णतया भर पर्दछ भन्ने मान्यता राखे पनि मिडिया दुरुपयोग हुने सक्ने खतराबाटै मिडिया साक्षरतको सन्दर्भ उठेको हो ।

जर्मनीका विश्वप्रसिद्ध दार्शनिक कार्ल माक्र्सले भनेका छन् मिडियामा लगानी गर्नेहरु धनी वर्गका हुन्छन् र उनीहरुले आफ्नो विचार, धारणा, दृष्टिकोण र आफ्नो उत्पादनको प्रचार प्रसार गरेर अरुका दिमागमा भरिदिने काम गर्छन् । मिडिया आवाज विहीनहरुको आवाज बनेर समाजसेवी कार्य गर्नुपर्नेमा हिजोआजका मिडिया सन्देशहरु नाफा कमाउने मनसायले वा शक्ति आर्जनका खातिर प्रयोग हुने गरेका छन् । मिडियामा पछिल्लो समय बिभिन्न नीहित स्वार्थ बोकेका व्यापारी, समूह, तथा राजनीतिक दलका नेता तथा गुटले मिडियामा लगानी गरेकाले उनीहरुका मिडियाले प्रदान गर्ने सन्देश हामीले कपर्छान गरेर बुझ्नु जरुरी हुन्छ । त्यसका लागि पनि आम जनता, पाठक, तथा दर्शकमा मिडिया साक्षरता जरुरत पर्छ ।

मिडिया साक्षरता व्यक्तिको क्षमता, अध्ययन, तालिम, आर्थिक, सामाजिक, पृष्ठभूमि, सास्ंकृतिक प्रभाव आदिमा पनि निर्भर हुन्छ । व्यक्तिको संचेतना, संज्ञान, धारणा, व्यवहार पनि यसमा कारक तत्व हुन्छ । मिडियाका विषयवस्तु पस्कने तरिकाले पनि प्रभाव स्तर मापनलाई प्रभावित लुल्याउँछ । त्यसैले सबै खाले मिडिया, चाहे छापा वा अनलाइन नै किन नहोस् उत्पादित विषयवस्तु कुन स्वार्थ समूहको रुचि र लक्ष्य खातिर प्रयोग हुन सक्छ त्यो मिडिया साक्षरता प्राप्त गर्ने जो कोहीले नजर अन्दाज गर्न सक्छ ।

हाम्रो जस्तो विकासोन्मुख देशमा मिडिया शिक्षा र मिडिया साक्षरतालाई उच्च शिक्षाको पठ्यक्रममै राखेर अध्ययन–अध्यापन गर्ने परिपाटीको विकास गर्नेतर्फ पाठ्यक्रम निर्माताहरुले पनि ध्यान दिन थालेकाले सयबाट भविष्यमा मिडिया साक्षरता बढ्ने उद्घोष गर्न सकिन्छ । मिडिया साक्षरताले समालोचनात्मक विचारलाई प्रोत्साहित गर्ने भएकाले कसरी सूचनालाई पुनः जाँच गर्ने र विभिन्न विचारहरुलाई चिन्ने भन्ने सिकाउँछ । त्यसैगरी यसले मिडियालाई जिम्मेवार बन्न सहयोग पु¥याउँछ । मिडिया साक्षरताले सार्वजनिक वा जनसरोकारका विषय र सन्दर्भहरुमा सहभागी बन्न अभिप्रेरित गर्दै कसरी मौलिक वा आफ्नोपनको सामग्री बनाउने भन्ने सिकाउँछ । त्यसैगरी मिडिया साक्षरताले पाठकलाई मिडियाले कसरी हाम्रो संस्कृतिमा आघात पु¥याउँछ भन्नेबारे सुसूचित गर्नुकासाथै मिडिया सन्देश कत्तिको समाजमैत्री छ भन्ने बताउँछ । यसले मिडियाको व्यक्तिगत र सामाजिक प्रभावका बारेमा सचेत तुल्याउँदै मिडिया सन्देशको विश्लेषण गर्न र छलफल गर्न सक्ने बनाउँछ ।

नेपालमा पत्रकारिता तथा आमसञ्चार शिक्षाको दायरा बढ्दै गएको वर्तमान सन्दर्भमा मिडिया साक्षरता भने कोशेढुंगा साबित हने गरी विकास भइसकेको छैन । मिडियाले जे जस्तो सामाग्री वा सन्देश उत्पादन गरेपनि त्यसलाई अन्धाधुन्द पालना गर्ने क्रम भन्दा पनि सोच्ने, विश्लेषण गर्ने र विमर्श गर्ने क्रम भने बढेको छ । यस अर्थमा मिडिया साक्षरता बढेको अभास हुन्छ । मिडियाको सामाजिक उत्तरदायित्व समृद्धि र विकास खातिर वस्तुगत ढंगबाट प्रस्फुटन हुन आवश्यक छ । डिजिटल इन्टरनेट माध्यमका विकास र सूचना क्रान्तिले ल्याएको परिवर्तनलाई आत्मसात् गर्नु जरुरत भैसकेको छ । मिडिया संकेन्द्रितपन र डिजिटल साक्षरता नयाँ माध्यमलाई बुझ्ने आधार हुन् ।

थप समाचार

रेशम र नागरिकता विधेयकविरुद्ध नश्लीय पराकाष्ठा

भारतीय चललिचत्र ‘आदिपुरुष’को प्रदर्शन नेपालभर रोक्ने निर्णय

बाढीपहिरोमा ज्यान गुमाउनेका परिवारलाई एक लाख रुपैयाँ दिइने, घाइतेको उपचार…

काठमाडौं जिल्ला अदालत अगाडि धर्ना दिन पुगेका उपप्राध्यापक प्रेम चलाउने…

सङ्घ र प्रदेशमा जस्तै स्थानीय तहले पनि आयोजना बैङ्क बनाउनु…

तपाईंको पहाड घर कहाँ हो ?